October 31st, 2012

Ar bitere - the Roman beginnings of arbitration

The idea of submitting a dispute to be resolved a third person seems to be as old as the civilization itself. No wonder then that any search for true sources of "first arbitration" appears to be in vain. This however, should not prevent us from trying to acquire at least some general knowledge about the documented sources of regulations of arbitral proceedings. The oldests traces of laws governing arbitration that I have come across come from beginnings of the Roman Empire.

The word "arbitration" itself has latin origins and comes from the word "ar" which means "to" and "bitere" which means "to go". Arbitrator was then supposed to be a person "going to" somewhere. But.. where to exactly?

In one of the ancient texts written by Cicero, he "praises one of the regulations coming from the The Law of the Twelve Tables for its moderate sanctions. The articles expressed there stated that one must not kill a thief during the day, except when he (the thief, that is) carries a dangerous tool. Then, whenever the thief means to use that tool, one may kill a him but beforehand one shall shout, so people, especially neighbours, could hear and come to see the happening." The people, "those who come" - called arbitris - were summoned so they could state later on that the deadly blow was administered in accordance with the law. I believe I do not have to add that for the now deceased thief the legality issue was of a rather disputable value.

Another step in Roman evolution of arbitration, much closer in its nature to adjudication, was pignus. Pignus was basically a bet. The parties to dispute bet on who was right and who was not. Each of the parties in conflict had to give an item of value to a third person and then the party who was said to be right on the subject of the dispute by that third person won the bet.

Decades later, a so-called compromissum was born. Compromissum was very much like an arbitration agreement/clause we now nowadays - it could contain very specific instructions governing the procedural aspects of dispute resolution. It was, however, considered a private agreement without protection of public law. What it meant for the parties was that they could not execute the arbitration agreement with help of officials. To solve this problem another agreemer, or rather agreements, called promissiones, had to be made. The parties promissed to each other to pay a specified amount of money if they failed to obey the regulations of the arbitration agreement. The promissiones were protected by the public laws.

Ar bitere, czyli rzymskimi śladami arbitrażu

Pomysł oddania sporu pod rozstrzygnięcie osobie trzeciej wydaje się być tak stary, jak sama cywilizacja. Na próżno więc szukać śladów tego "pierwszego" sądu polubownego. Fakt ten nie powinien jednak powstrzymywać nikogo zainteresowanego tematem sądownictwa polubownego od chociaż bardzo ogólnego zapoznania się z udokumentowanymi źródłami arbitrażu. Najstarsze ze śladów prawnie uregulowanego sądownictwa polubownego, które udało mi się odnaleźć, pochodzą ze Starożytnego Rzymu. 

Samo słowo „arbiter” ma łacińską genezę i powstało w wyniku połączenia przedrostka „ar”, jako dawnej formy „ad” oznaczającego „do”  i od czasownika „bitere” oznaczającego „iść”. Arbitrem miała być więc "osoba udająca się w określone miejsce". Co ma jednak sąd polubowny do "zmierzania w określone miejsce"? 

W jednym z tekstów Cycerona, ten „chwali jeden z przepisów ustawy XII tablic za jego powściągliwą sankcję. Przepis ten stanowił, że za dnia nie wolno zabić złodzieja, który się wkradł do domu, chyba że ten złodziej opędzał się przy użyciu niebezpiecznego narzędzia.. Gdy więc miało miejsce posługiwanie się tym narzędziem, to można było zadać złodziejowi śmiertelny cios, lecz należało przy tym podnieść wrzask, który by usłyszeli jacyś ludzie, przede wszystkim sąsiedzi, i zbiegli się.” Pokrzywdzony miał wzywać sąsiadów (arbitris) po to,  żeby podkreślić zgodność z prawem dokonanego zabójstwa. Tacy „arbitrzy” mieli ocenić sytuację i stwierdzić, czy śmiertelny cios został zadany zgodnie z prawem. Dla niedoszłego złodzieja-denata miało to już raczej niewielkie znaczenie, ale najważniejsze, że sprawiedliwości stało się zadość.

Kolejnym krokiem w ewolucji arbitrażu, już bardziej przypominającą sąd, był pignus. Był to, krótko mówiąc, zakład. Strony zakładały się o to, która z nich ma rację. Następnie każda z nich dawała osobie trzeciej wartościowy przedmiot. Ten, komu arbiter przyznał rację - wygrywał zakład i przedmiot należący do przegrywającego. 

Dekady później zapis, będący wyrazem porozumienia stron, którym przekazywały one spór pod osąd osoby trzeciej, występował pod postacią umowy nazywanej compromissum. Compromissum przypominało już zapisy na arbitraż, które są znane współcześnie - mogło zawierać szczegółowe regulacje dotyczące postępowania arbitrażowego. Była to jednakże umowa całkowicie o prywatnym charakterze. Oznaczało to, że żadna ze stron nie mogła przymusić drugiej do na przykład, uczestniczenia w postępowaniu arbitrażowym albo wykonania orzeczenia trybunału. Żeby zapewnić wykonanie zapisu na arbitraż strony zawierały kolejną umowę, a raczej umowy, nazywane promissiones. Promissiones były przyrzeczeniem (które korzystało już z ochrony prawa publicznego), że strona zapłaci drugiej określoną kwotę pieniężną, jeśli nie wykona postanowień umowy o arbitraż.